Πώς μπορούμε να βοηθήσουμε στην ανάπτυξη του εγκεφάλου των παιδιών;
Υπάρχουν κρίσιμες περίοδοι κατά τις οποίες οι περιβαλλοντικοί παράγοντες έχουν σοβαρές επιδράσεις;
Κατά
τη δημιουργία του νευρικού συστήματος ορισμένα χαρακτηριστικά του εγκεφάλου
έχουν γενετικές καταβολές και μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά μέσω της
κληρονομικότητας. Μερικά από τα χαρακτηριστικά αυτά είναι ο αριθμός των
νευρώνων, που σημαίνει πως η νευρογένεση
πραγματοποιείται κατά την εμβρυϊκή ζωή. Ωστόσο υπάρχουν και άλλα χαρακτηριστικά
του νευρικού συστήματος και της ανάπτυξης του εγκεφάλου τα οποία καθορίζονται
από το περιβάλλον και τονίζουν τη δυναμική της ατομικής και ξεχωριστής για τον
κάθε ένα μας παραλλαγής. Σε αυτή την κατηγορία είναι και ο σχηματισμός των
συνάψεων, η λεγόμενη συναπτογένεση η
οποία πραγματοποιείται κυρίως κατά τη διάρκεια των πρώτων χρόνων ζωής
(Τριάρχου, 2015).
Συνεπώς
ο εγκέφαλος είναι αποτέλεσμα κληρονομικών καταβολών, αλλά η επίδραση του
περιβάλλοντος είναι μεγάλη και η εκπαίδευση υψίστης σημασίας (Ζαφρανά, 2018). Η
συναπτογένεση είναι ιδιαίτερα μεγάλη ως τα δέκα πρώτα έτη και στη συνέχεια
αρχίζει να φθίνει ο ρυθμός, καθώς όταν δε χρησιμοποιούνται οι νευρώνες παύουν
να εργάζονται και οδηγούνται σε ατροφία. Η πρώτη παιδική ηλικία λοιπόν είναι
ιδιαίτερα σημαντική για την ανάπτυξη του εγκεφάλου και δεν είναι τυχαίο που η
εκπαίδευση ξεκινά σε αυτή τη χρονική στιγμή και όχι πολύ αργότερα (Κολιάδης,
2018). Το περιβάλλον είναι αυτό που θα καθορίσει τις τελικές δυνατότητες του
εγκεφάλου. Για παράδειγμα αν ο Μότσαρτ είχε μεγαλώσει σε ένα διαφορετικό
περιβάλλον, δεν θα είχε γίνει ενδεχομένως ένας από τους σημαντικότερους
συνθέτες. Το παιδί μαθαίνει από τη
στιγμή που ανοίγει τα μάτια του και είναι μύθος πως δεν πρέπει να του
μαθαίνουμε τίποτα πριν φτάσει στην πρώτη τάξη του Δημοτικού (Ζαφρανά, 2018). Η πιο κρίσιμη περίοδος λοιπόν είναι από τα τρία έτη ως και τα εννιά έτη, κατά τα
οποία το περιβάλλον πρέπει να δώσει στα παιδιά τις μέγιστες ευκαιρίες και
δυνατότητες οι οποίες θα βοηθήσουν τον εγκέφαλο να πραγματοποιήσει όσο το
δυνατόν περισσότερες συνάψεις.
Δυστυχώς
στις μέρες μας, αρκετοί γονείς έχουν παρερμηνεύσει τη μάθηση και την έχουν
συνδέσει μόνο με την εγγραφή των παιδιών τους στην πρώτη τάξη του Δημοτικού
σχολείου. Έχουν επαναπαυτεί ως εκ τούτου, και τον ρόλο της εκπαίδευσης και της
αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον αρκετά συχνά παίζει η τηλεόραση, η οποία έχει
αποδειχθεί ότι μπορεί να οδηγήσει ακόμη και σε καθυστέρηση στον λόγο, καθώς τα
παιδιά εστιάζουν μόνο στις κινήσεις και στην γρήγορη εναλλαγή της εικόνας
(Ζαφρανά, 2018). Τα παιδιά, ιδιαίτερα κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής, πρέπει να
εξερευνούν σε ένα περιβάλλον το οποίο είναι δομημένο με βάση τις ανάγκες τους
(Μοντεσσόρι, 1977). Να υπάρχει υλικό και παιχνίδια τα οποία ευνοούν την
ανάπτυξη του εγκεφάλου τους και παρέχουν ευκαιρίες για εξερεύνηση, ανακάλυψη,
αυτό-διόρθωση, όπως είναι και το παιδαγωγικό υλικό Μοντεσσόρι. Μέσα από τους
κύβους, τις χάντρες, τις ασκήσεις λεπτής κινητικότητας αλλά και αυτές του
πρακτικού βίου τα παιδιά αλλάζουν τη δομή του εγκεφάλου τους. Να έρχονται σε
επαφή με τους αριθμούς και τα γράμματα μέσα από κατάλληλο υλικό, αποκτώντας μια
πρώτη επαφή και δημιουργώντας τις κατάλληλες βάσεις. Τα παιδιά είναι από τη
φύση τους περίεργα, ρωτούν για τους αριθμούς, τις έννοιες, τα γράμματα και
είναι μύθος πως αν τα γνωρίσουν από νωρίς δεν θα έχουν όρεξη για το σχολείο.
Εκτός από τις επιδράσεις του περιβάλλοντος μέσω των παιχνιδιών και του κατάλληλου υλικού το οποίο μπορεί να βοηθήσει στην εγκεφαλική ανάπτυξη, πολύ σημαντικό ρόλο παίζει και η κάλυψη των βασικών αναγκών ενός παιδιού. Όσο και να ακούγεται αυτονόητο, πολλές φορές δεν είναι. Γνωρίζουμε την επίδραση του στρες στον εγκέφαλο και ότι το στρες μπορεί να είναι υπαρκτό ακόμη και από τη βρεφική ηλικία. Για παράδειγμα όταν ένα βρέφος κλαίει πολύ, για παρατεταμένη ώρα και κατ’ επανάληψη καθώς δεν φροντίζονται οι βασικές του ανάγκες ή επειδή οι γονείς του από πεποίθηση αγνοούν το κλάμα του (πχ μέθοδος ελεγχόμενου κλάματος, κατά την οποία οι γονείς δεν ανταποκρίνονται στο κλάμα του παιδιού για να μάθει να κοιμάται μόνο του) οδηγείται σε υψηλά επίπεδα στρες. Είναι λοιπόν σημαντικό να ανταποκρίνονται οι γονείς στις βασικές ανάγκες και να φροντίζουν να μη δημιουργούνται καταστάσεις οι οποίες αυξάνουν το στρες. Το κέντρο των συναισθημάτων δεν είναι η καρδιά όπως κοινώς πιστεύεται, αλλά ο εγκέφαλος. Όταν μπλοκάρεται το τμήμα του εγκεφάλου που σχετίζεται με τα συναισθήματα, είναι αδύνατο να υπάρξει μάθηση. Συνεπώς, φροντίζουμε για ήρεμο κλίμα, αγάπη, συναισθηματική σύνδεση, αγκαλιές και όχι κλίμα φόβου (ο οποίος ενισχύεται από τις τιμωρίες, τις δυνατές φωνές και τις απειλές).
Επίδραση
στη συναπτογένεση μπορεί να παίξει ακόμη και η διατροφή. Τα παιδιά πρέπει εκτός
του μητρικού θηλασμού ο οποίος είναι ιδιαίτερα ευεργετικός για την ανάπτυξη του
εγκεφάλου, να ακολουθούν από την αρχή της εισαγωγής των στερεών τροφών μια
υγιεινή διατροφή η οποία καλύπτει τον σίδηρο και όλες τις βασικές βιταμίνες
(Ω3/6, Β12 κτλ). Επίσης, σημαντικό ρόλο στη νευρογένεση φαίνεται να έχει και η υφή της
τροφής. Ιάπωνες επιστήμονες απέδειξαν πως οι μαλακές τροφές μειώνουν τη
νευρογένεση. Συνεπώς τα παιδιά τα οποία έτρωγαν εξ αρχής τροφές σε κομμάτια (Baby Led Weaning Method) και η μάσηση επικρατούσε της
κατάποσης όπως συμβαίνει στις αλεσμένες τροφές, βοηθιούνται μέσω της τροφής
στην μεγαλύτερη ανάπτυξη του εγκεφάλου τους.
Τέλος,
ιδιαίτερα καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη του εγκεφάλου παίζει ο ύπνος. Η ποιότητα
του ύπνου ενός παιδιού και οι ώρες που κοιμάται μπορεί να επηρεάσουν την
ανάπτυξη του εγκεφάλου αλλά και τη γενικότερη ανάπτυξη ενός παιδιού. Οι
φροντιστές λοιπόν και το περιβάλλον πρέπει να εξασφαλίζουν ότι ένα παιδί να
κοιμάται τις ώρες που πρέπει και υπό τις κατάλληλες συνθήκες. Αποφεύγουμε την τεχνητή συσκότηση στον μεσημεριανό ύπνο (πχ να κλείνουμε εντελώς κουρτίνες), δεν αφήνουμε πολλά φώτα ανοιχτά το βράδυ και ιδιαίτερα σε αποχρώσεις του μπλε, προτιμάμε αποχρώσεις του ερυθρού (κόκκινο, πορτοκαλί, ροζ) αν χρησιμοποιούμε φωτάκι τη νύχτα, δεν αφήνουμε τα παιδιά να παίζουν με οθόνες αμέσως πριν κοιμηθούν, αλλά δημιουργούμε ρουτίνα ύπνου και φυσικά δεν καθυστερούμε την ώρα που τα παιδιά πάνε για ύπνο λόγω άλλων δικών μας υποχρεώσεων καθώς οι αυξητικές ορμόνες εκλύονται σε συγκεκριμένες ώρες.
Μη ξεχνάτε πως όπως επιτρέπεται στα παιδιά να κάνουν λάθη, έτσι επιτρέπεται και στους γονείς! Όλοι μας έχουμε κάνει λάθη, είτε επειδή δε γνωρίζαμε, είτε επειδή δε γινόταν διαφορετικά τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Άλλες μητέρες δε κατάφεραν να θηλάσουν λόγω λανθασμένων οδηγιών, άλλες έδωσαν αλεσμένη τροφή διότι το μωρό τους μόνο αυτές δεχόταν και σίγουρα όλες μας έχουμε αφήσει τα παιδιά μας να κοιμηθούν κάποιες φορές πιο αργά! Σημασία έχει να είμαστε γονείς οι οποίοι αναγνωρίζουν τα λάθη τους και προσπαθούν κάθε φορά για το καλύτερο. Το σημαντικό είναι πως η ανάπτυξη του εγκεφάλου δεν καθορίζεται από έναν και μόνο παράγοντα και αν δε τα έχουμε πάει καλά σε έναν τομέα, σίγουρα θα τα έχουμε πάει εξαιρετικά σε κάποιον άλλο! Επιτυχημένος γονιός είναι εν κατακλείδι, είναι αυτός που ενδιαφέρεται και τροποποιεί τις πρακτικές του όποτε αυτό κρίνεται απαραίτητο!
Με εκτίμηση,
Μπούση Παναγιώτα
BEd Education
MEd Special Education
MSc School Psychology
